این مسئله همواره مورد بحث و تبادل نظر متکلمین بوده و هست . از دیرباز برخی معتقد به اختیار مطلق انسان ( تفویض ) و برخی معتقد به جبر ِ مطلق بودند . لیکن در مکتب اهل بیت ( به سبب وجود حجتهای خداوند ) باورمان بر اساس کلام امام صادق علیه السلام چنین بوده و هست که :
نه جبر مطلق و نه تفویض مطلق ، بلکه امری میانه ( و نسبی ) بر جهان حکم فرماست .
ده ها حدیث معتبر در این باب وجود دارد که چند مورد از آن را می توان در کتاب شریف الکافی ( تألیف ابوجعفر محمد بن یعقوب کلینی رازی ) جلد اول باب جبر و تفویض مشاهده کرد .
از دید مکتب شیعه جبر و اختیار در جهان یک امر کاملاً نسبی است . یعنی نه جبر مطلق و نه اختیار مطلق .
اما توجه داشته باشیم که آیات زیادی از قرآن وجود دارد که ظاهرش بر جبر دلالت میکند و آیاتی بسیار نیز وجود دارد که ظاهر آن بر اختیار انسان دلالت میکند . در مورد آیات جبر
، بحث هدایت تکوینی و تشریعی را بیان خواهیم کرد . نتیجه ی در کنار هم قرار دادن این ایات و تفکر در آنها چنین میشود که جبر و اختیار نسبی و در کنار هم هستند .
اما ادله ای بر اختیار انسان بر سرنوشت خود از نگاه قرآن ( آیات اختیار در قرآن ) :
الإنسان : 3 إِنَّا هَدَیْناهُ السَّبیلَ إِمَّا شاکِراً وَ إِمَّا کَفُوراً
ما راه را به انسان نشان دادیم حال وی خواهد شکرگزار باشد یا ناسپاس .
نکته : در این آیه به صراحت گفته است که انسان می تواند شکرگزار باشد یا ناسپاس . در حالیکه اگر جبر مطلق حاکم باشد دیگر شکر و یا ناسپاسی ؛ عمل انسان نخواهد بود بلکه عمل جبرگزار خواهود بود .
سوره رعد : إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِم
به راستی که خداوند سرنوشت هیچ قومی را تغییر نمی دهد مگر اینکه آنان خود ، خویشتن را تغییر دهند .( این آیه به صراحت سرنوشت هر قومی را در کف اختیار آن قوم / گروه می داند )
الأنفال : 53 ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ لَمْ یَکُ مُغَیِّراً نِعْمَةً أَنْعَمَها عَلى قَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ وَ أَنَّ اللَّهَ سَمیعٌ عَلیمٌ
این، بخاطر آن است که خداوند، هیچ نعمتى را که به گروهى داده، تغییر نمىدهد جز آنکه آنها خودشان را تغییر دهند و خداوند، شنوا و داناست ..( این آیه به صراحت سرنوشت هر جامعه ای را در کف اختیار آن جامعه می داند )
همچنین خداوند در قرآن ده بار اعمال خیر و شر را به خود انسان نسبت داده است . ( اگر این امر جبری باشد دیگر خداوند نمی تواند کردار نیک یا زشت را به انسان نسبت دهد . بلکه این اعمال در صورتی به انسان ربط خواهد داشت که انسان در انجان آن اختیار و نقش داشته باشد )
الزلزال: 7 فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ
فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شراً یَرَهُ
پس هر کس هموزن ذرّهاى کار خیر انجام دهد آن را مىبیند و هر کس هموزن ذرّهاى کار بد کرد آن را مىبیند .
وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا یَعْمَلُونَ : و خداوند از آنچه انجام میدهند غافل نیست. ( می بینیم که اعمال به انسانها نسبت داده می شود ؛ چه نیک چه بد . )
إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَریبٍ فَأُولئِکَ یَتُوبُ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ کانَ اللَّهُ عَلیماً حَکیماً
پذیرش توبه از سوى خدا، تنها براى کسانى است که کار بدى را از روى جهالت انجام مىدهند، سپس زود توبه مىکنند. خداوند، توبه چنین اشخاصى را مىپذیرد و خدا دانا و حکیم است .
کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُون
این چنین، خداوند آیات خود را براى شما شرح مىدهد تا اندیشه کنید .
وَ أَقیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ مِنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بِما تَعْمَلُونَ بَصیرٌ
و نماز را برپا دارید و زکات را ادا کنید و هر کار خیرى را براى خود از پیش مىفرستید، آن را نزد خدا خواهید یافت خداوند به اعمال شما بیناست . ( در ابتدای این آیه خداوند به انسان امر میکند که نماز را بر پا دارید . حال اگر انسان اختیار نداشته باشد چگونه میتواند در آن اندیشه کند و انجام دادن یا ندادن را انتخاب کند ؟
اصلاً انتخاب انسان بدون وجود اختیار معنا دارد ؟
النساء : 19 یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا یَحِلُّ لَکُمْ أَنْ تَرِثُوا النِّساءَ کَرْهاً وَ لا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ ما آتَیْتُمُوهُنَّ إِلاَّ أَنْ یَأْتینَ بِفاحِشَةٍ مُبَیِّنَةٍ وَ عاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِنْ کَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسى أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ یَجْعَلَ اللَّهُ فیهِ خَیْراً کَثیراً
اى کسانى که ایمان آوردهاید. براى شما حلال نیست که از زنان، از روى اجبار ارث ببرید و آنان را تحت فشار قرار ندهید که قسمتى از آنچه را به آنها دادهاید را تملک کنید.( مگر اینکه آنها مرتکب فحشا شوند.) و با آنان، بطور شایسته رفتار کنید و اگر از آنها کراهت داشتید، (فوراً تصمیم به جدایى نگیرید) چه بسا چیزى خوشایند شما نباشد، و خداوند خیر فراوانى در آن قرار مىدهد ...
نکته : تمام این امر و نهی ها همانطور که در بالا گفتم نشانه ی حق انتخاب انسان است و آن هم جز با اختیار معنا ندارد .
النساء : 36 وَ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ بِذِی الْقُرْبى وَ الْیَتامى وَ الْمَساکینِ وَ الْجارِ ذِی الْقُرْبى وَ الْجارِ الْجُنُبِ وَ الصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَ ابْنِ السَّبیلِ وَ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ مَنْ کانَ مُخْتالاً فَخُوراً
و خدا را بپرستید و هیچ چیز را همتاى او قرار ندهید و به پدر و مادر، نیکى کنید همچنین به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان، و همسایه نزدیک، و همسایه دور، و دوست و همنشین، و واماندگان در سفر، و بردگانى که مالک آنها هستید زیرا خداوند، کسى را که متکبر و فخر فروش است،دوست نمىدارد .
همچنین در قرآن به صراحت به حق انتخاب انسان اشاره کرده است ( انتخاب اثر اختیار است )
فَأَمَّا مَن طَغَى وَ ءَاثَرَ الحْیَوةَ الدُّنْیَا
امّا آن کسى که طغیان کرد و زندگى زودگذر دنیا را برگزید ...
همچنین :
وَ ما أَصابَکَ مِنْ سَیِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِکَ : هر بدی که به تو می رسد از سوی خود توست .
الروم : 8 أَ وَ لَمْ یَتَفَکَّرُوا فی أَنْفُسِهِمْ ما خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما إِلاَّ بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّى وَ إِنَّ کَثیراً مِنَ النَّاسِ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ لَکافِرُونَ
آیا آنان با خود نیندیشیدند که خداوند، آسمانها و زمین و آنچه را میان آن دو است جز بحق و براى زمان معیّنى نیافریده است؟ ولى بسیارى از مردم لقاى پروردگارشان را منکرند ... ( نکته : اندیشه و انتخاب راه درست جز در پرتو اختیار معنا ندارد )
البقرة : 44 أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتابَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ
آیا مردم را به نیکى دعوت مىکنید، اما خودتان را فراموش مىنمایید با اینکه شما کتاب (آسمانى) را مىخوانید آیا خرد نمی ورزید ؟ ( خردورزی و انتخاب راه و پرهیز از زشتی ها جز در پرتو اختیار معنا ندارد )
