بسم الله الرحمن الرحیم

دفاع از اسلام ؛ پاسخ به شبهه ای درباره ی صفات « الله » تعالی

برخی به اسلام ایرادهایی وارد کرده، میگویند :

« الله در وجود خود صفاتی زشت همچون خشم ، انتقام جویی ، گمراه کنندگی ، حبط عمل ، مکر و ... دارد . »

به هر روی ما در این مقاله در پی آنیم که به این شبهه پاسخ دهیم . و رویکرد ما در ارائه پاسخ ، بر اساس عقلانیت است .

اصل مطلب :

چرا خداوند در قرآن به صفاتی چون خشم ، انتقام جویی ، گمراه کنندگی و ... متصف است ؟؟؟

پــاســـــخ :

قرآن می فرماید : « سُبْحانَهُ وَ تَعالى‏ عَمَّا یَصِفُون‏ ؛ سوره انعام آیه 100 » یعنی خداوند منزّه است از آنچه که در وصف آید . و در سوره الصافات آیه 180 میفرماید « سُبْحانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا یَصِفُونَ » یعنی پروردگار تو ، خداوند باعزّت از آنچه دیگران وصف میکنند ، پاک و منزّه است .

و در جایی دیگر می فرماید :

« وَ لِلَّهِ الْمَثَلُ الْأَعْلى‏ وَ هُوَ الْعَزیزُ الْحَکیم » و برای خداوند است مَثَل اعلی و والاترین صفات ، و او عزتمند و با حکمت است .

و دیگر آیاتی که نشان میدهد انسان از شناخت کامل ِ الله تعالی ، ناتوان است . عقل نیز چنین حکم میکند . انسان محدود است و خداوند نامحدود . انسان متناهی است و خداوند لایتناهی. حال چگونه ممکن است که موجودی محدود و متناهی ، وجودی نامحدود و لایتناهی را در برگیرد ؟؟

پس انسان نمی تواند به ذات خداوند ( و صفات او که عین ذات او هستند ) دست یابد . پس باید چه کند ؟ آیا باید خداشناسی را رها کرد ؟

خیر ، راه شناخت صفات خداوند از طریقی دیگر باز است . شناختی نسبی و در حد توان .

حال که ما نمی توانیم صفات خداوند را " آنطور که هست " بشناسیم ، ناچاریم از زبان نمادین بهره ببریم ، یعنی تمثیل . مثلاً وقتی میگوییم خداوند بینا و شنوا است ، حقیقت ِ این بینایی و شنوایی برای ما روشن نیست . بلکه ما تنها پرتویی از این نور بزرگ را درک میکنیم . به همین گونه صفاتی چون علم ، قدرت ، زیبایی ، حکمت ، مهربانی و ... که همگی صفات خداوند اند. حال که این مسئله روشن شد و دانستیم که برای شناخت صفات خداوند راهی جز بهره بردن از زبان « نمادگرا » نداریم و خداوند نیز ( با توجه به ذهن محدود بشر ) صفات خود را با همین زبان برای بشر تبیین کرده است ، می پردازیم به برخی از این صفات که مورد شبهه واقع شده اند .

خشم و غضب خداوند :

خداوند بنا بر گفته قرآن نسبت به بندگان مهر ورز است . « وَُ وَ رَحْمَتی‏ وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ‏ء » رحمتم عالم هستی را فرا گرفته است . و « انَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحیم‏ »

خداوند نسبت به مردم رحیم و مهربان است و بسیاری دیگر آیات قرآن . و همینطور :

« مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها وَ مَنْ جاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَلا یُجْزى‏ إِلاَّ مِثْلَها وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ » سوره الأنعام آیه 160

یعنی : 

هر کس کار نیکى بجا آورد، ده برابر آن پاداش دارد، و هر کس کار بدى انجام دهد، جز مانند آن، کیفر نخواهد دید و هیچ ستم بر آنها نخواهد شد.

همه این آیات دال بر این است که خداوند بیش از هر چیز بر برندگان خود مهر می ورزد . و همواره مشتاق پیوندی عاشقانه با بندگان است ، آنچنان که در سوره الزمر آیه 53 آمده است :  

« قُلْ یا عِبادِیَ الَّذینَ أَسْرَفُوا عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ »

بگو اى بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده‏اید ، از رحمت پروردگار نومید نگردید که خداوند همه گناهان را مى‏آمرزد، زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است‏ .

و در سوره البقرة آیه 186 :

« وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادی عَنِّی فَإِنِّی قَریبٌ أُجیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ فَلْیَسْتَجیبُوا لی‏ وَ لْیُؤْمِنُوا بی‏ لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ »

یعنی :

و هنگامى که بندگان من، از تو درباره من پرسیدند ، بگو من نزدیکم ، دعاى دعا کننده را، به هنگامى که مرا مى‏خواند، پاسخ مى‏گویم . پس باید دعوت مرا بپذیرند، و به من ایمان بیاورند، تا راه یابند و به مقصد برسند .

امّا ...

چه بسیار انسانهایی که مرتکب گناه می شوند . نزدیک شدن به گناه یعنی آلودن گشتن وجود انسان .

قرآن میگوید :

« وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ : سوره الزلزال آیه 8 »

و هر کس هموزن ذرّه‏اى عملی زشت انجام داده ، همان را مى‏بیند ...

بله هر کس زشتی کند نتیجه اش بلکه خود آن زشتی را می بیند . در واقع غضب خداوند نماد و تمثیلی از بازخورد ( و عکس العمل ) کردار زشت آدمی است .

این همان منطق قرآن است . آنچنان که میگوید : «  جَـــزاءً وِفـاقـــاً » و « هَلْ یُجْزَوْنَ إِلاَّ ما کانُوا یَعْمَلُون‏ » یعنی آن گنهکاران آیا جزایی غیر از عملشان بدانان داده می شود ؟ خیر ، آنچه به عنوان جزا می بینند نتیجه ی عمل خودشان است .

انسان گناه میکند و نتیجه اش را نیز می بیند . این کنش و واکنش ( که عامل آن خود انسان است ) در زبان قرآن « گناه انسان و غضب خداوند » نامیده شده است . یعنی غضب و خشم خداوند ، نماد و تمثیلی از نتیجه ی گناه خود ِ انسان است .

این قانون ِ جهان ِ هستی است . هر عملی عکس العملی دارد . هر کنشی واکنشی دارد . گرچه خداوند راه بازگشت را باز گذاشته است . یعنی می توان با « توبه و جبران » ، گناه را محو و در نتیجه ، غضب خداوند ( یعنی اثر گناه ) را نیز به رحمت و مغفرت تبدیل نمود .

و همین گونه درباره ی صفت انتقام­جویی خداوند که در قرآن بیان شده است . انتقام خداوند نیز نماد و تمثیلی از « نتیجه ی کردار انسان » است .

ما در آنجا ثابت کردیم که خداوند هیچ کس را گمراه نمی کند . بلکه اگر کسی بخواهد خود را به هلاکت بیفکند خداوند حق را به او نشان میدهد ، اگر نپذیرفت خداوند هم راه گمراهی را برایش باز میکند . یعنی مُهر تأیید بر خواست بشر می زند . این همان منطق قرآن است که در لینک مربوطه بدان پرداخته شد . 

اما صفت « حبط عمل »

یکی دیگر از مسائلی که مطرح می شود بحث حَبط ِ عمل است . یعنی « در بند شدن اثر مثبت کردار برخی از گنهکاران و یا حتی از بین رفتن اثر کردار نیکشان » .

مسئله ای که بیان می شود این است که گفته می شود این مسئله با عدالت خداوند سازگار نیست .

لیکن ما در پاسخ میگوییم :

این صفت نه تنها با عدل خداوند در تعارض نیست . بلکه نشانگر عدل و حکمت خداوند است .

گفتیم که بنابر نصّ صریح قرآن هر کس خوبی کند ، نتیجه اش را می بیند و هر کس بدی کند نیز . اما گاهی اعمال زشت آن قدر زیاد می شود که اعمال نیک را در بر میگیرد . و باعث می شود عمل نیک نتواند اثرش را در وجود انسان به جای گذارد . در اصطلاح قرآن ، عمل ؛ حبط می شود ، در بند می شود ، محبوس می شود .

در جهان ِ هستی و آنچه در طبیعت می بینیم همین است . آینه ای صاف و پاکیزه را در نظر بگیریم . به تدریج این آینه در اثر آلودگی کیفیت خود را از دست می دهد . سطحش را پلیدی و زنگار فرا میگیرد . و در نهایت چنان می شود که آینه دیگر جهان نما نخواهد بود .

مثل ِ همین ، جامی از آب پاک ، که رفته رفته ، رنگ و بوی آلودگی می گیرد و نهایتاً اثری از پاکی اش نمی ماند و سراسر وجودش را پلیدی فرا میگیرد . این قانونی طبیعی و جهان شمول است . در امور معنوی نیز چنین است . انسانی کرداری نیک به جا می آورد ، سپس از نیکی رو بر میگرداند و رو به زشتی ها می آورد . آنقدر در زشتیها فرو می­رود همه ی وجودش را پلیدی فراگرفته ، نیکی هایش از بین می رود . خداوند این مفهوم را در قالب « حبط عمل » به ما آموخته است .

ذلِکَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُوا ما أَسْخَطَ اللَّهَ وَ کَرِهُوا رِضْوانَهُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ ( 28 محمد )

این بخاطر آن است که آنها از آنچه خداوند را به خشم مى‏آورد پیروى کردند، و آنچه را موجب خشنودى اوست کراهت داشتند از این رو خداوند اعمالشان را حَبط کرد .  

وَ مَنْ یَرْتَدِدْ مِنْکُمْ عَنْ دینِهِ فَیَمُتْ وَ هُوَ کافِرٌ فَأُولئِکَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فیها خالِدُونَ ( 217 بقره )

 کسى که از آیینش برگردد، و در حال کفر بمیرد، تمام اعمال نیک گذشته او ، در دنیا و آخرت، بر باد مى‏رود و آنان اهل دوزخند و همیشه در آن خواهند بود.

اما صفت مکر ...

مکر در زبان عربی به معنی « چاره جویی » است . مثبت باشد یا منفی . وقتی قران میگوید « وَاللهُ خَیرُ الماکرینَ »

یعنی خداوند در چاره جویی برترین است . و این حق است . این است و جز این نیست .

اما برخی گمان کرده اند که مکر به معنی حیله و فریب است . در حالیکه در زبان عربی مکر به معنی مثبت هم فراوان به کار می رود . گرچه در فارسی امروزی ، مکر به سوی معنی منفی گرایش یافته است .

به فرض محال هم اگر مکر معنی زشتی داشته باشد ، بازهم بنا بر زبان نمادین و تمثیلی قرآن ، ایرادی وارد نیست . کافران مکر و خدعه میکنند و در نتیجه واکنش این رفتار زشتشان را می بینند . این همان چیزی است که به صورت سمبلیک ، مکر الله نامیده شده است .

آیا خداوند نیازمند است ؟؟

برخی میگویند قرآن خداوند را نیازمند معرفی میکند . بنا بر این آیه :

البقرة : 245  مَنْ ذَا الَّذی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافاً کَثیرَةً وَ اللَّهُ یَقْبِضُ وَ یَبسطُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ

کیست که به خداوند قرضی نیکو دهد، تا آن را براى او، چندین برابر کند؟ و خداوند است که روزى بندگان را محدود یا گسترده مى‏سازد و همگی به سوى او باز مى‏گردید .

از این آیه و آیاتی مشابه این و همچنین آیاتی دیگر :

محمد : 7   یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ یَنْصُرْکُمْ وَ یُثَبِّتْ أَقْدامَکُمْ

اى کسانى که ایمان آورده‏اید ، اگر خدا را یارى کنید، شما را یارى مى‏کند و گامهایتان را استوار مى‏دارد .

اما به راستی آیا خداوند نیازمند است ؟؟؟

پاسخ : قرآن ، خود به خوبی پاسخ داده است .

آل‏عمران : 7   هُوَ الَّذی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذینَ فی‏ قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْویلِهِ وَ ما یَعْلَمُ تَأْویلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ ما یَذَّکَّرُ إِلاَّ أُولُوا الْأَلْبابِ

او کسى است که این کتاب آسمانى را بر تو نازل کرد، که قسمتى از آن، آیات «محکم» [صریح و روشن‏] است که اساس و بنیان این کتاب مى‏باشد و قسمتى از آن، «متشابه» است [آیاتى که به خاطر بالا بودن سطح مطلب و جهات دیگر، در نگاه اول، احتمالات مختلفى در آن مى‏رود ولى با توجه به آیات محکم، تفسیر آنها آشکار مى‏گردد.] اما آنها که در قلوبشان انحراف است، به دنبال متشابهات اند، تا فتنه‏انگیزى کنند و مردم را گمراه سازند و تفسیر نادرستى براى آن مى‏طلبند در حالى که تفسیر آنها را، جز خداوند و راسخان در علم، نمى‏دانند و مى‏گویند: «ما به همه آن ایمان آوردیم . همه از طرف پروردگارِ ماست.» و جز صاحبان عقل، متذکّر نمى‏شوند .

قرآن به صراحت میگوید :

« لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ الْغَنِیُّ الْحَمیدُ »

آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است از آن اوست و خداوند بى‏نیاز، و شایسته هر گونه ستایش است .

و همچنین « ِ وَ اللَّهُ الْغَنِیُّ وَ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ » یعنی خداوند بی نیاز است و ای مردم ، شمائید که محتاج و فقیر درگاه پروردگار هستید .

این مفهوم بیش از 15 مرتبه در قرآن به صراحت بیان شده است . علاوه بر اینکه قرآن میگوید « قُل هُوَ اللهُ اَحَدٌ ألله ألصَّمَدُ » یعنی ای پیامبر ، بگو که خداوند یکتا است ، او بی نیاز است »

بی نیازی خداوند و احتیاج مردم به خداوند در قرآن ، صریح و روشن است . هیچ جای شک و شبهه ندارد .

اما با آیات مربوط به « قرض دادن به خداوند » و « یاری کردن خداوند » چه کنیم ؟؟

در پاسخ همانگونه که در ابتدای بحث گفتیم چه بسیار مفاهیمی که به دلیل سنگینی و استحکام فوق العاده ، به صورت نمادین و تمثیلی بیان می شود تا برای بشر قابل درک باشد . این آیات نیز از همان جنس اند .

در منطق قرآن خداوند غایة الغایات است . علة العلل است . مبدأ و مقصد جهان هستی است . همه از او و به سوی اوست .

هود : 123  وَ لِلَّهِ غَیْبُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُ الْأَمْرُ کُلُّهُ فَاعْبُدْهُ وَ تَوَکَّلْ عَلَیْهِ وَ ما رَبُّکَ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ

و آگاهى از اسرار نهان آسمانها و زمین، تنها از آن خداست و همه امور به سوى او بازمى‏ گردد . پس او را پرستش کن ، و بر او توکّل نما ، و پروردگارت از کارهایى که مى‏کنید، هرگز غافل نیست‏ .

« وَ هُوَ اللَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ لَهُ الْحَمْدُ فِی الْأُولى‏ وَ الْآخِرَةِ وَ لَهُ الْحُکْمُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُون »‏

و او خدایى است که معبودى جز او نیست . ستایش براى اوست در این جهان و در جهان دیگر . حاکمیت نیز از آن اوست و همه شما به سوى او بازگردانده مى‏شوید .

و دیگر جای :« وَ إِلَى اللَّهِ الْمَصیرُ » یعنی بازگشتگاه هرچیزی به سوی پرودگار است .

و همینطور :

الحدید : 3   هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْ‏ءٍ عَلیمٌ

اوست اوّل . اوست آخر . اوست پیدا . اوست پنهان . او دانای مطلق است‏ .

این است منطق قرآن ،

در این حال چگونه قرض دادن های زیبای ما و دیگر کردار های نیک ما به خداوند باز نگردد ؟؟؟

پس بازگشت همه کس و همه چیز به سوی خداست .

من قرض میدهم به یک نیازمند ، این عملی خیر است ؛ پس به خداوند می رسد ،

من یاری میکنم حق را در مقابل باطل ، پس این عمل من به خداوند می رسد . گویی خداوند را یاری نمودم . گرچه خداوند بی نیاز است . اما من نیازمندم . و خداوند آن را به من برمیگرداند . ( قانون کنش و واکنش ) .

این است قانون جهان هستی ، این است منطق قرآن ، این است فطرت بشر ، این است راه حق ...