انسان از چه ساخته شده بود؟

از لخته خون (سوره 96 آیات 1-2) آب (سوره 21 آیه 30، سوره 24 آیه 45، سوره 25 آیه 54) “چیزی مانند سفال” (سوره 3 آیه 59، سوره 30 آیه 20، سوره 35 آیه 11).

پاسخ خلاصه : 

هیچ تناقضی وجود ندارد.

اولاً قرآن نگفت انسان از چیزی شبیه به سفال خلق شده است ! بلکه فرمود از گِلی شبی به خاک سفالگری (صلصال کالفخار) خلق شده است. که همین ترجمه خلاف واقع، نشانگر روحیه سفسطه گری و دروغگویی دشمنان اسلام است. 

ثانیاً همه این تعبیرات گویای مراحل مختلفِ خلقت انسان است.

برخی از این آیات قرآن به ماده اولیه آفرینش حضرت آدم علیه السلام و مراحل خلقت او اشاره دارد، مانند بعضی از آیاتی که مادة اولیة انسان را «ارض»، «تراب»، «طین»، «حمأ مسنون»، «صلصال» و امثال آن می‌داند. این بدان خاطر است که آن ماده اولیه، حالات مختلفی به خود گرفت و تغییر و تحولاتی در آن پدید آمد تا زمانی که صورت انسان به خود گرفت. 

دسته‌ای از آیات به ماده آفرینش نسل آدم، یعنی انسان فعلی پرداخته به مراحل آفرینش او اشاره می‌کند؛ مانند آیاتی که مادة اولیة آفرینش را «ماء» یعنی آب، «نطفه»، «علقه» یعنی خون بسته، «مضغه» و امثال آن می‌داند. اینها مراحل مختلف خلقت انسان است. ابتدا آب (نطفه) و سپس تبدیل می شود به خون بسته و ... تا به تکامل برسد و صورت انسان کامل به خود بگیرد... 

خود قرآن هم اشاره کرده است که این تعبیرات مختلف به خاطر مراحل پی در پی خلقت انسان است [نه تناقض].

پاسخ کامل : 

آیاتی که در رابطه با آفرینش و ماده ی نخستین انسان می باشد، بر چند دسته است و بین آنها تناقضی نیست.

الف) برخی از این آیات قرآن با صراحت یا به طور ضمنی به ماده اولیه آفرینش حضرت آدم علیه السلام و مراحل خلقت او اشاره دارد؛ مانند بعضی از آیاتی که مادة اولیة انسان را «ارض»، «تراب»، «طین»، «حمأ مسنون»، «صلصال» و امثال آن می‌داند. این بدان خاطر است که آن ماده اولیه، حالات مختلفی به خود گرفت و تغییر و تحولاتی در آن پدید آمد تا زمانی که صورت انسان به خود گرفت. بدین معنا که مادة آغازین حضرت آدم، اول زمین بود و خاک با آب آمیخته شد به صورت گل (طین) درآمد و این گل پس از مدتی به صورت لجن و گل بد بوی (حمأ مسنون) درآمد و سپس به صورت خشکیده (صلصال) تغییر ماهیت داد. پس از آن از عصاره ی صلصال ماده اصلی آدم گرفته شد و صورت انسانی به آن داده شد.

لذا، این آیات اشاره به مراحل مختلف خلقت حضرت آدم علیه السلام دارد و هیچ تنافی و تناقضی با هم ندارند.

قرآن کریم خود نیز به این مراحل اشاره دارد آنجا که می‌فرماید: قد خلقکم اطواراً، شما را در مراحل مختلف آفرید (نوح/14).

ب) دسته‌ای از آیات به ماده آفرینش نسل آدم، یعنی انسان فعلی پرداخته به مراحل آفرینش او اشاره می‌کند؛ مانند آیاتی که مادة اولیة آفرینش را «ماء»، «نطفه»، «علقه»، «مضغه» و امثال آن می‌داند. تعبیر به «ماء» یا «ماء مهین» و یا «نطفه» در واقع یک چیز است و تعبیر به علقه و مضغه و امثال آن اشاره به مراحل مختلفی است که بر آفرینش انسان گذشته است. شاهد بر این سخن برخی از آیات است که در آنها با صراحت به این مطلب اشاره شده است. آنجا که می‌فرماید:و بدأ خلق الانسان من طین ثم جعل نسله من سلاله من ماء مهین، و آفرینش انسان را از گل آغاز کرد و سپس نسل او را از عصاره‌ای از آب ناچیز و بی‌قدر آفرید (سجده/7).

ج) دستة سوم از آیات به بیان هردو پرداخته، و خاک و نطفه را در آفرینش انسان دخالت می‌دهد، می‌فرماید: و الله خلقکم من تراب ثم من نطفة، خداوند شما را از خاکی آفرید سپس از نطفه‌ای(فاطر/11)؛ مانند آن است (غافر/67). در آیة 7و8 سورة سجده نیز آمده است: او همان کسی است که... آفرینش انسان را از گِل آغاز کرد- و سپس نسل او را از عصاره‌ای از آب ناچیز و بی‌قدر آفرید.

د) و بالاخره برخی از آیات به این مطلب اشاره دارد که انسان چیزی نبود و ما او را آفریدیم. می‌فرماید: اولا یذکر الانسان من قبل ولم یک شیئاً، آیا انسان به یاد نمی‌آورد که ما پیش از این او را آفریدیم در حالی که چیزی نبود(مریم/67).

روشن است که معنای این آیات این نیست که انسان مادة اولیه نداشت و به اصطلاح فلسفی وجودش ابداعی بوده است، بلکه خود قرآن در آیات متعدد تصریح می‌کند بر این‌که مادة انسان قبل از پیدایش او در این جهان وجود داشته است ولی به شکل انسان نبود و صورت انسانی نداشت. خداونداین صورت را ابداع و به آن ماده افاضه نمود تا انسان شد و ارزش انسانیت پیدا کرد و گِل چندان ارزشی نداشت.

بنابراین وقتی می‌گوید چیزی نبود؛ یعنی چیز قابل اعتنائی نبود (که گل باشد).

شاهد بر این مطلب آیة دیگری است که می‌فرماید: هل اتی علی الانسان حین من الدهر لم یکن شیئاً مذکوراً، آیا زمانی طولانی بر انسان گذشت که چیز قابل ذکری نبود؟!(انسان/1).

تدبر و اندیشه در آیات قرآن کریم ما را به این موضوع رهنمون می‌سازد که مبدأ آفرینش انسان گاه به صورت آفرینش فرد فرد انسان‌ها بیان شده است. مبنی بر این‌که از نطفه است و مراحلی دارد تا به جنین کامل می‌رسد، و گاه توجه به خلقت نخستین انسان دارد، و گاهی هر دو را جمع می‌کند.

آیه‌ای که با صراحت هردو نگرش را در خود جمع کرده است، آیة 7 از سورة سجده می‌باشد و آیات 5 سورة حج و 67 سورة مؤمن نیز بر این مطلب گواهی می‌دهد.

برخی از آیات هم منحصر به حضرت آدم علیه السلام و مراحل آفرینش او می‌باشد.