ر اساس منطق قرآن هدایت و ضلالت هر کدام دو مرتبه دارد . یکی مرتبه ی تکوینی و یکی مرتبه ی تشریعی .

هدایت تکوینی یعنی اینکه کسی بر اساس فطرت و وجدان خود به انسانیت خویش پایبند باشد ، در این صورت است که خداوند هم راه هدایت تشریعی را بر وی باز میکند . یعنی او را به سوی پیامبران و امامان راهنمایی میکند و در نتیجه هدایتش کامل می شود . خداوند در قرآن می فرماید : 

« ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فیهِ هُدىً لِلْمُتَّقین ؛ سوره 2 آیه 2 

آن کتاب با عظمتى است که شک در آن راه ندارد و مایه هدایت پرهیزکاران است‏ . »

 و اما ضلالت و گمراهی ؛

آن هم به همین گونه است . یعنی اگر کسی با فطرت خود بجنگد خداوند هم راه هدایت را بر وی می بندد . چون خود بشر با خودش چنین کرده است . خداوند هم راه ایمان آوردن بر انبیاء و اوصیائ را بر وی مسدود میکند . چون این نتیجه ی عمل خود اوست . به همین علت است که خداوند میفرماید :

« إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ سَوَاءٌ عَلَیْهِمْ ءَ أَنذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنذِرْهُمْ لَا یُؤْمِنُونَ

خَتَمَ اللَّهُ عَلىَ‏ قُلُوبِهِمْ وَ عَلىَ‏ سَمْعِهِمْ وَ عَلىَ أَبْصَرِهِمْ غِشَاوَةٌ وَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِیم‏

کسانى که کافر شدند، براى آنان تفاوت نمى ‏کند که آنان را انذار دهی یا ندهی ؛ ایمان نخواهند آورد.

خدا بر دلها و گوشهاى آنان مهر نهاده و بر چشمهایشان پرده‏اى افکنده شده و عذاب بزرگى در انتظار آنهاست‏ .

و همچنین خداوند می فرماید :

 فَما لَکُمْ فِی الْمُنافِقینَ فِئَتَیْنِ وَ اللَّهُ أَرْکَسَهُمْ بِما کَسَبُوا أَ تُریدُونَ أَنْ تَهْدُوا مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبیلاً؛ النساء : 88 

چرا درباره منافقین دو دسته شده ‏اید؟ بعضى جنگ با آنها را ممنوع، و بعضى مجاز مى‏دانید. در حالى که خداوند بخاطر اعمالشان، افکار آنها را کاملًا وارونه کرده است . آیا شما مى‏ خواهید کسانى که خداوند آنان را گمراه کرده را هدایت کنید؟ در حالى که هر کس را خداوند گمراه کند، راهى براى او نخواهى یافت‏ .

به همین علت است که در برخی دیگر از آیات قرآن خداوند می گوید من آنان را گمراه کردم . این همان گمراهی تشریعی است که در اثر گمراهی تکوینی آنان پدید می آید . یعنی چون آنان با فطرت خویش نبرد کردند من نیز راه را برآن بستم چون خودشان چنین خواستند .

پس اینکه خداوند میفرماید من گروهی را گمراه کردم ، بمعنی جبر نیست . بلکه بدین معنی است که آنان چون خود به سمت زشتی ها رفتند و چون خود چنین خواستند ، من هم راه را برایشان باز گذاشتم و بر خواسته ی آنان مهر تأیید زدم .

الأنفال : 53   ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ لَمْ یَکُ مُغَیِّراً نِعْمَةً أَنْعَمَها عَلى‏ قَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ وَ أَنَّ اللَّهَ سَمیعٌ عَلیمٌ

خداوند، هیچ نعمتى را که به گروهى داده، تغییر نمى‏دهد جز آنکه آنها خودشان را تغییر دهند و خداوند، شنوا و داناست .

هَلْ یُجْزَوْنَ إِلاَّ ما کانُوا یَعْمَلُون‏  : آیا جزایی غیر آنچه عمل کردند بدانان داده می شود ؟

نگاه کنید به اختیار انسان از دید قرآن :کلیک کنید .

برای اطلاعات تکمیلی مراجعه کنید به :

ترجمه تفسیر المیزان‏ ، ج ‏ 1، ص 69 – 72 ، ناشر : دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسین حوزه علمیه قم‏ ، چاپ پنجم